نرگس شمس الدینی .دانش اموخته علوم سیاسی(کارشناسی ارشداندیشه سیاسی دراسلام دانشگاه بوعلی سینا)
اقای علی ارجمند کارشناسی مدیریت گردشگری
چکیده :
سبک زندگی مجموعه ای از الگوهای نظامند رفتاری است که خاستگاه آن را باورها ، ارزش ها و هنجارهای شکل گرفته در یک فرهنگ یا خرده فرهنگ تشکیل می دهند .به همین خاطر است که مفهوم سبک زندگی در تمام دوره‌ها شایسته تحقیق و بررسی است و پیشینه طولانی دارد. وقتی درتاریخ به دنبال بهترین سبک‌های زندگی می‌گردیم یکی از بهترین گزینه را در زندگی شهدا پیدا میکنیم، شهدایی که در زمانی نزدیک به ما زیسته‌اند و در شرایطی مشابه با شرایط زندگی ما زیستن به سبک اسلامی را تجربه کرده‌اند .هدف اصلی پژوهش بررسی شاخصهای سبک زندگی اسلامی در اندیشه شهید سپهبد قاسم سلیمانی است. ازاین رو دراین پژوهش سعی براین است با نگاهی توصیفی و تحلیلی به موضوع و با استفاده از روش کتابخانه ای و ا سنادی در مقام تجزیه و تحلیل داده ها، به سؤالاتی چون شاخصهای سبک زندگی اسلامی در اندیشه شهید سپهبد قاسم سلیمانی پرداخته شود. براساس فرضیه‌های تحقیق شهید سپهبد قاسم سلیمانی در اندیشه خود به شاخصهای سبک زندگی اسلامی اشاره دارد. نتایج حاصله از این پژوهش بیانگر این است که در اندیشه شهید سپهبد قاسم سلیمانی سبک زندگی اسلامی در هر دو بعد حیات انسان تبیین شده است که دارای شاخص هایی در هر دو بعد حیات فردی و اجتماع انسان می‌باشد.
واژگان کلیدی: سبک زندگی، سبک زندگی اسلامی ،شاخصهای سبک زندگی ، فردی ، اجتماعی، شهیدحاج قاسم سلیمانی
– مقدمه :
سبک زندگی اصطلاحی است که از سوی مقام معظم رهبری (مدظله العالی) درجمع جوانان خراسان شمالی مورد تاکید قرار گرفته است و از آن زمان به عنوان یکی از کلید واژه‌های محافل علمی و اجتماعی بیشتر مطرح شد. طبق نظر معظم له سبک زندگی یعنی رفتار اجتماعی و شیوه‌ی زیستن که آشنایی با آن از دو جهت معنوی ( برای رسیدن به هدف اصلی یعنی رستگاری ، فلاح و نجاح) و مادی ( زندگی راحت و برخوردار از امنیت روانی و اخلاقی ) برای انسان ضرورت دارد ؛ علاوه بر اینکه شرط رسیدن به تمدن اسلامی نوین می باشد و ایمان لنگرگاه اصلی انتخاب سبک زندگی خواهد شد. مصادیق متعددی از سوی مقام معظم رهبری برای سبک زندگی شمرده شد که تقریباً همه جنبه‌های زندگی انسان را در بر می‌گیرد . از نحوه رفتار با همسر ، فرزندان در خانواده گرفته تا مسئله نوع مسکن، نوع لباس، نوع خوراک، نوع آشپزی، تفریحات و مساله خط، زبان، کسب و کار و نوع رفتار با دوست و دشمن که بخش‌های اصلی تمدن و متن زندگی انسان است. ( بیانات رهبری در جمع جوانان خراسان شمالی ۲۳/۱/۱۳۹۱). دردهه‌های اخیر به این مسئله توجه ویژه‌ای شد که جریان زندگی عمومی مردم بسیاری از رفتارها و اتفاقات را در فضای سیاسی و ا قتصادی جوامع رقم می زند. زندگی عمومی مردم خصوصاً از وقتی مورد توجه قرار گرفت که به لحاظ سیاسی مسأله‌ی «قدرت مردم»، «رأی مردم» و «نگرش دموکراتیک» و به لحاظ اقتصادی «مصرف» به عنوان رکن تصمیم‌سازی سرمایه‌داری اهمیت یافت. سبک زندگیاسلامی موضوعی است که در سال‌های اخیر و با اشاره رهبر انقلاب اسلامی مورد توجه اندیشمندان سیاسی- اجتماعی قرارگرفته است. بدیهیاست، هرمکتب فکری، جامعه و سیاست مخصوص به خود را طراحی و ارائه میکند و علاوه برحوزه‌های سیاست، اقتصاد میبایست در مورد چگونه زیستن نیز راهکار مخصوص به خود و منطبق برهستیشناسی، انسان شناسی و جهان بینیخاص خود داشته باشد. بنابراین اکنون که درسال‌های پایانی دهه چهارم انقلاب قرار داریم- و با توجه به نکات پیش گفته-پرداختن به این موضوع و تبین و اشاعه سبک زندگی در تراز انقلاب اسلامی ضروری به نظر میرسد. امری که میتوان گفت تاکنون مورد غفلت واقع شده است. سبکزندگی را مجموعهای ازالگوهای نظام مند رفتاری تعریف میکنندکه خاستگاه آنرا باورها، ارزش‌ها و هنجارهای شکل گرفته در یک فرهنگ یا خرده فرهنگ تشکیل میدهد. رویکردهای متعددی در تبیین و تفسیر این اصطلاح وجود دارد. در یک دسته بندیکلی از سه رویکردکلان میتوان نام برد.رویکرد جامعه‌شناسانه که بیشتر تحت تأثیر اندیشههای جامعه شناسانی همچون گئورکزیمل[۱] و مارکس وبر[۲] است. رویکرد روان شناسانه که متاثر از اندیشههای روان شناسی به نام آلفرد ادلر[۳] است. رویکرد دین شناسانه که متاثر از آموزه های قرآنی و اسلامی است. هریک از رویکردها تعریفی خاصی از زندگی را شامل می‌شوند، تعریفی که بر اساس رویکرد جامعه شناختی ارایه میشود بیشترنگاه توصیفی دارد. رکن اصلی تعاریف جامعه شناختی، توجه به رفتار و نمودهای رفتاری
[۱]– Georg Simmel and
[۲] -Max Weber
[۳] – Alfred Adler
است. اصطلاح سبک زندگی درنگاه جامعه شناختی نقشی همچون طبقه یا هویت اجتماعی ایفا میکند. در تعاریف روان شناسانه جایگاهی همچون اصطلاح شخصیت و منش دارد. درتعریف روانشناختی، به ارزش‌ها، هنجارها و منشاء رفتارها توجه بیشتر میشود. در رویکرد دین شناسانه،که مجموعهای از رفتارهای سازمان یافته که متاثر از باورها، ارزش‌ها و نگرش‌های پذیرفته شده و هم چنین متناسب با امیال و خواسته‌های فردی و وضعیت محیطی وجههی غالب یک فرد یا گروهی از افراد شده‌اند. این نوشتار سعی دارد با رویکرد اسلامی به بررسی شاخصهای سبک زندگی اسلامی در اندیشه شهید سپهبد قاسم سلیمانی به عنوان یکی از بهترین الگوهای سبک های زندگی جوامع امروزی بپردازد؛ زیرا شخصیت والای سردار سلیمانی بر هیچکس پوشیده نیست، به راستی که او یکی از بهترین الگوها و سرمشق برای جوانان و نسل امروزی ماست؛ باشدکه ما نیز راه ایشان را با قدرت هرچه تمام‌تر ادامه دهیم، و در مسیر مبارزه با استکبار دریغ نورزیم و اگرچه دیگر فرد بزرگی همچون ایشان تکرار نخواهد شد؛ اما راه و روش خود را سبک زندگی و ویژگی‌هایی همچون اخلاص، معنویت، تربیت فرزند، برنامه ریزی و اوقات فراغت، خانواده دوست، عزت نفس و.. نزدیک و نزدیک‌تر کنیم تا هم خودمان به رستگاری بی‌نهایت برسیم و هم از ایران عزیزمان با جان و دل حمایت کنیم. طبیعی است در سال‌های اخیر مقالات و کتب فراوانی در زمینه شرح و تفسیر این مفهوم و جایگاه آن در اندیشه شهدا عزیزمان، بخصوص شهید سپهبد قاسم سلیمانی چه در خارج و چه در داخل، به تحریر درآمده است. به عنوان مثال، اولین همایش سبک زندگی ایرانی اسلامی در۲۹ بهمن ۱۳۹۱ با سخنرانی ایت الله مصباح یزدی در قم گشایش یافت و در پی آن« همایش سبک زندگی در تمدن ایرانی اسلامی ،۱۵/۸/۱۳۹۲(دانشگاه پیام نور مرکز یاسوج) ». برگزارشد.کتابهای (الگوهای سبک زندگی ایرانیان).اثر سید رضا صالحی و دکتر ابراهیم جاحیانی و آداب سبک زندگیاسلامی نوشته حجت الله عالم زده نور در همین راستا سعی کرده‌اند به تعاریف متعدد سبک زندگی و شاخصهای تشکیل دهنده آن و مقایسه انواع سبک های زندگی موجود درجهان بپردازند. ( پیشینه ) اما اثری که به بررسی شاخصهای سبک زندگی در اندیشه شهید سپهبد قاسم سلیمانی پرداخته باشد مشاهده نشد. از این رو به نظر میرسد بررسی شاخصهای سبک زندگی اسلامی در اندیشه شهید سپهبد قاسم سلیمانی نگاه جدیدی است که این پژوهش بدان پرداخته است. ( نوآوری ). هدف اصلی این پژوهش، بررسی شاخص های سبک زندگی اسلامی در اندیشه شهید سپهبد قاسم سلیمانی است. از این رو در این پژوهش سعی بر این است با نگاهی توصیفی و تحلیلی به موضوع و با استفاده از شیوه کتابخانه‌ای و اسنادی درمقام تجزیه و تحلیل داده‌ها به سوالاتی چون شاخصهای سبک زندگی در اندیشه شهید سپهبد قاسم سلیمانی پرداخته شود. براساس فرضیه های تحقیق، شهید سپهبد قاسم سلیمانی دراندیشه خود به شاخصهای سبک زندگی اسلامی اشاره کرده است. نتایج حاصله از این پژوهش بیانگر این است در اندیشه شهید سپهبد قاسم سلیمانی سبک زندگی اسلامی در هر دو بعد حیات انسان تبیین شده است که دارای شاخص‌هایی در بعد فردی و اجتماعی می‌باشد.
۱–۱– تمهیدات نظری پژوهش ( چارچوب نظری)
از ان جایی که نهال تمدن اسلامی ایرانی با ورود پیامبر اسلام به شهر مدینه و توان پیامبر اسلام کاشته شد، درنتیجه سبک زندگی فردی و اجتماعی پیامبر اکرم(ص) در تمام ابعاد زندگانی از حوزه اخلاق گرفته تا سیاست الگوی برای ائمه بعد از وی قرار گرفت. پیامبر اکرم (ص) بهترین الگوی برتر درست زیستن است از این رو با اقتدار و پیروی از ایشان میتوان سعادت دنیا و آخرت را برای خود تضمین نمود؛ ازآن جایی که پرداختن به سبک زندگی پیامبر اکرم (ص)
چندین مقاله و کتاب را شامل میشود و از حیطه این پژوهش خارج است؛ در نتیجه اشاره کوچکی به سبک زندگی پیامیر اکرم(ص)می‌نمایم. عبودیت و بندگی: اولین و مهم‌ترین شاخصهای سبک زندگی فردی که در زندگی پیامبر اکرم(ص) باید مورد دقت و توجه قرار گیرد؛ عبودیت و بندگی ایشان است. چرا که یگانه پرستی و سر تعظیم فرود آوردن در برابر خداوند متعال یکی از برترین شاخصه‌های درست زیستن به حساب می آید. از این رو در آیات وحیانى قرآن، بارها به این شاخصه ارزشمند اشاره شده است.امّ سلمه در گزارشى از چگونگى عبادات و راز و نیازهاى شبانه پیامبر(ص) مىگوید: «وقتى در نیمه‌هاى شب، متوجه عدم حضور پیامبرصلى الله علیه وآله شدم به جستجو پرداختم و با کمال شگفتى دیدم حضرت در نیمه هاى تاریک شب درگوشه اى ایستاده، دست‌ها را به سوى آسمان دراز کرده و اشک از چشمانش سرازیر است و با خداوند راز و نیاز مى کند.(بحارالانوار، مجلسی: ۴۰۲). تواضع و فروتنی یکی دیگر از خصوصیات سبک زندگی ارزشمند پیامبر اکرم (ص) دربعد اجتماعی، تواضع و فروتنی ایشان است. با توجه به این که حضرت در موقعیت فوق‌العاده اجتماعی و سیاسی در جهان به حساب می‌آمدند؛ ولی هیچگاه دیده نشد، که حضرت با زیردستان خود با تکبر و فخر فروشی صحبت نماید وجود این ویژگی خود حاکی از روح بزرگ و الهی رسول اکرم (ص) دارد. . ( کلینی ، ج ۹).
۲– نگرش کلی برمفاهیم پژوهش
۱–۲-تعریف سبک زندگی
سبک زندگی اصطلاحی است که از سوی مقام معظم رهبری درجمع جوانان خراسان شمالی مورد تاکید قرار گرفته است و از آن زمان به عنوان یکی از کلید واژه‌های محافل علمی و اجتماعی بیشترمطرح شد. طبق نظر معظم له سبک زندگی یعنی رفتار اجتماعی و شیوه‌ی زیستن که آشنایی با آن از دوجهت معنوی ( برای رسیدن به هدف اصلی یعنی رستگاری ، فلاح ونجاح) و مادی (زندگی راحت و برخوردار از امنیت روانی واخلاقی ) برای انسان ضرورت دارد؛ علاوه بر اینکه شرط رسیدن به تمدن اسلامی نوین می‌باشد و ایمان لنگرگاه اصلی انتخاب سبک زندگی خواهد شد. مصادیق متعددی از سوی مقام معظم رهبری برای سبک زندگی شمرده شد که تقریبا همه جنبه های زندگی انسان را در بر می گیرد .از نحوه رفتار با همسر ، فرزندان درخانواده گرفته تا مساله نوع مسکن، نوع لباس، نوع خوراک، نوع آشپزی، تفریحات و مساله خط، زبان، کسب وکار و نوع رفتار با دوست و دشمن که بخش های اصلی تمدن ومتن زندگی انسان است. ( بیانات رهبری در جمع جوانان خراسان شمالی ۲۳/۱/۱۳۹۱ ). سبک زندگی نظام آواره و سیستم خاص زندگی است که به یک فرد، خانواده یا جامعه یا هویت خاص اختصاص دارد. ( مصباح ، ۱۳۹۲). فهرست رفتارها، نوع چینش آنها، نحوه تخصیص وقت، ضریب و تأکیدها از جمله متغیرهایی هستند که درشکل‌گیری سبک زندگی دخیل اند.( اندی، ۱۳۸۶). سبک زندگی عینیت بخشی به ذهنیات در قالب اشکال شناخته شده اجتماعی است.( مهدوی کنی، ۱۳۸۷).مؤلف کتاب مصرف و سبک زندگی، معنای این واژه را عبارت می‌داند از « طیف رفتاری‌ای که اصلی انسجام بخش بر آن حاکم است و عرصه ای از زندگی را تحت پوشش دارد و درمیان گروهی از افراد جامعه قابل مشاهد است و الزاماً برای همگان قابل تشخیص نیست. ( فاضلی ، ۱۳۸۲: ۸۳). برخی نیز سبک زندگی را با
هویت پیوند می‌زنند: «سبک زندگی نظام واره و سیستم خاص زندگی است که به یک فرد، خانواده، یاجامعه با هویت خاص اختصاص دارد. ( شریفی، ۱۳۹۱). مؤلف کتاب سبک زندگی اسلامی و ابزار سنجش آن، سبک زندگی را این گونه تعریف می‌نماید:« شیوه‌ای نسبتاً ثابت که فرد اهداف خود را به آن طریق دنبال می کند». ( کاویانی ، ۱۳۹۱). لازم به ذکر است رویکرد این پژوهش درون دینی بوده است و تلاش دارد با توجه به مبانی فکری و اندیشه‌ای سپهبد شهید سردار سلیمانی، شاخصهای سبک زندگی وی را استخراج و ارائه نماید.
۲–۲– تعریف سبک زندگی اسلامی
سبک زندگی اسلامی با تمام زندگی افراد و همه ابعاد آن مرتبط است. سبک زندگی اسلامی ازآن جهت که اسلامی است نمی‌تواند، با عواطف و شناخت‌ها بی ارتباط باشد یا براساس این هر رفتاری که بخواهد مبنای اسلامی داشته باشد باید حداقل‌هایی ازشناخت و عواطف اسلامی را پشتوانه خود قرار دهد. سبک زندگی با رویکرد اسلامی، مبتنی بر معنا و فلسفه زندگی اسلامی است، نه معنا و فلسفه زندگی مادی و سکولار؛ فلسفه زندگی مادی، رشد عقل ابزاری و نیل به رفاه و دنیوی بوده است، ولی فلسفه زندگی اسلامی به دلالت آیات و روایات، رهایی از حجاب‌های مادی و دست‌یابی به حیات معنوی و هویت عقلی است. باتوجه به تفاوت فلسفه و معنای زندگی در رویکرد مادی و اسلامی، مفاهیمی هم چون حیات طیبه، سنت انسانی ، سبک زندگی و الگوی پیشرفت، باید در نظر گرفتن فلسفه و معنای زندگی اسلامی معنا شود. (خطیبی،۱۳۹۲) .به مجموع عوامل طرز تلقی، عادت‌ها، نگرش‌ها، معیارهای اخلاقی، سطح اقتصادی و عناصری که با هم در ارتباط باشند و یک مجموعه فرهنگی و اجتماعی را پدید بیاورد سبک زندگی می‌گویم. شاخصهای سبک زندگی که شامل سبک فردی عقلانی و سلوک اجتماعی عاقلانه می‌شوند. شاخصهای سبک زندگی عقلانی برای بعد فردی زندگی، درمصادیقی همچون نیکوگفتاری، خورد و خواب طیب و نیکو نمود پیدا میکند. اما شاخصهای سلوک اجتماعی عاقلانه در شیوه تعامل بادیگران خود را نشان میدهد. تعامل عاقلانه با خلق و خالق متعال، پدیدآورنده مولفهه ایی همچون تواضع، تعبد،عزت، اعتدال، صداقت، مسئولیت‌پذیری و تلاش خواهد بود. پیامبر(ص) کوشید تا سبک زندگی اسلامی خاص را در چارچوب کلان شیوه زندگی اسلامی برای تمام مسلمانان جهان ارایه دهد. جامعه مدنی چنان که خداوند می‌فرماید یک الگو و سرمشق در شیوه و سبک زندگی بوده که با تلاش‌ها و مبارزات پیامبر(ص) و مجاهدت‌های بسیار در عرصه‌های جهاد اصغر و اکبر تحقق یافته و به عنوان سرمشق به جهانیان معرفی شده است. ( همان).
۲-۴– شاخص های سبک زندگی
به طور کلی شاخصه‌های سبک زندگی را میتوان در دو بعد حیات فردی و اجتماعی انسان دسته‌بندی کرد.
۲-۴-۱ در بعد حیات فردی انسان
شاخصهای سبک زندگی دربعد فردی مجموعهای از الگوهای رفتاری و عملکردها است که فرد با بهره گیری از آنها، ا فزون بر رفع نیازهای جاری خود، روایت خاصی از هویت شخصی خویش را در برابر دیگران مجسم
می‌سازد. بنابراین شاخصهای سبک زندگی در بعد حیات فردی را در قالب دسته بندی ذیل مرور میکنیم :
۲-۴-۱-۱: نیک کاری و حسن فاعلی :
به عنوان یکی از مولفه‌های عقلی، هم حسن فاعلی است و هم انجام نیکوی کردارهای شایسته که ریشه در سیرت شایسته و قلب سلیم یک انسان دارد. آنچه در این قسمت به عنوان شاخص عقل و حیات عقلی مورد نظر بوده است، هم حسن باطنی و هم حسن ظاهری است که ناشی از حسن باطن و تربیت یافتگی عقل باشد.(کلینی،۱۳۶۵،ج۱،ص۱۲). بنا بر روایات یکی از نشانه‌های انسان عاقل، نیکویی وکردار اوست. (تمیمی آمدی،۱۳۶۶،ج۶). اگرچه نیکو گفتن و نیکوخفتن و نیکوخوردن از مهم‌ترین معناگرهای زندگی فردی به شمار می‌رود ولی امور زندگی منحصر در این سه رفتار نبوده است و همه رفتارهای زیستی، اجتماعی و خانوادگی (از جمله ازدواج،شیوه معماری،مدل لباس و…) از امر زندگی به شمار می‌روند .همین شاخصهای سبک زندگی خود نیز یک سری نماگرهایی دارد که باید به ان توجه کرد. نماگر۱.نیکوگفتاری:کم گویی(گزیده گویی)؛سنجیده گویی(به جاگویی) و… منظوراست نماگر۲.نیکوخوری- نیکوخوابی: از آن جایی که سبک زندگی تمام حوزه‌های سبک زندگی را شامل میشود ،یکی از این حوزه ها کم خوابی و کم خوراکی است. (فاضلی،۸۷).
۲-۴-۱-۲: کارهای نیکو وحسن فعلی :
انسانی که بر اساس الگوی اسلامی تربیت عقلانی تحت تدبیر عقل خود قرار گرفته، دارای کردارهای شایسته و افعال طیبه خواهد بود، البته هرکس کار نیک کرد، نیکوکار عاقل نخواهد بود. شخص عاقل خود را بر دیگران ترجیح نداده است، از روی تواضع با دیگران برخورد میکند، در نتیجه خدای عالم او را سربلند و پرآوازه قرار میدهد. شاخص۱. برنامه‌های نیکو: برنامه نیکو- برنامه طلایی که انسان به وسیله انها نیازهای مادی ومعنوی خود را بر اورده می مند (مناجات ،محاسبه نفس .مجلسی ،۱۴۰۴ ق،ج ۷۵).تفکر وتفریح سالم از برنامه‌های نیکو و طیب شمرده می شود (حرعاملی ،۱۴۰۹ق،ج۱۶).اگر نحوه کنار هم چیدن برنامه‌ها نیکو، درست و متوازن باشد ،برنامه‌ریزی نیز نیکو خواهد بود. شاخص۲. گفتارهای نیکو: گفتارهای نیکو، گفتارهای ناشی از دانش و اندیشه بوده است، سخنان عاالمانه، حکیمانه و عارفانه را شامل میشود. البته هرکس کلام عالمانه و جمله عارفانه بر زبان آورد عاقل نیست، ولی هر عاقلی لاجرم حکیمانه سخن خواهد گفت.آنچه نشانه تربیت یافتگی عقل است، گفتارهای نیک است که ناشی از زمامداری و میزبانی عقل باشد، نه سخنان نغزی که مهمان حافظه و ذهن انسان شده باشد. شاخص۳. خواب و خواک نیکو-مزاج عاقل نسبت به خبائث ناسازگار بوده است، فقط به طیبات میل دارد. اگرکسی به خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها ناسالم خوگرفته است، به یقین عاقل نخواهد بود، نتیجه خوراک نیکو و تغذیه طیب و طبیعی، توانایی بر اعمال نیک و نتیجه اعمال نیک، دیدن رویاهای نیک خواهد بود.
۱-۵-۲ شاخصهای تشکیل دهنده سبک زندگی در بعد حیات جمعی انسان‌ها
۱ : سلوک متواضعانه :
سلوک متواضعانه با همگان ،یکی از شاخصهای حیات عقلی در بعد اجتماعی به شمار می رود. عاقل به اقتضای عقل خود، همه چیز را از خدا دانسته، در مقابل او احساس فقر و احتیاج می‌نماید .از این رو انسان فرهیخته متواضع بوده و در مقابل خلق و خالق گردن درازی نمی کند و خود را بر دیگران ترجیح نمی دهد، از روی تواضع با دیگران برخورد میکند، در نتیجه خدای عالم او را سربلند و پرآوازه قرار میدهد. (تمیمی آمدی ،۱۳۶۶،ج۶).
۲–۱–۵– ۲: سلوک عزتمندانه :
نشانه دیگر سلوک اجتماعی عاقلانه، وقار در عین تواضع و عزت درعین نیاز است. به فرموده امام علی(ع) یکی از شاخصهای رفتاری عاقل، وقار است. (تمیمیآمدی،۱۳۶۶،ج۶). سلوک متواضعانه و مؤدبانه، موجب انس مردم با او و احساس حرمت و رضایت میشود، عاقل خود را بر دیگران ترجیح نداده است و از روی تواضع با دیگران برخورد میکند، در نتیجه خدای عالم او را سربلند قرار میدهد.
۳–۱–۵– : ۲سلوک متعبدانه :
تربیت یافته عقلی مؤمن به خدا و متعبد به شریعت او بوده و از این رو همه رفتارهای فردی و اجتماعی عاقل، مطابق موازین شرعی خواهد بود. سلوک عاقلانه، ملازم و همراه سلوک مومنانه، متعبدانه و عارفانه است، عاقل، هدایت به سمت خدا و تسلیم در برابر دستورات بوده است. (محمدری.شهری، ۱۴۱۶) عبودیت، تسلیم و التزامقلبی به همه دستورات الهی، درجاتی براساس میزان معرفتانسان‌ها دارد. (صدوق،۱۳۷۶).
۴–۱–۵–۲ : سلوک عادلانه :
عاقل به مقتضای خود در عرصه‌ی فردی و اجتماعی عادل خواهد بود. رعایت عدالت فردی و اجتماعی، ثمره روحیه تعبدی است که دربار یافتگان به حیات عقلی به وجود امده است. چرا که فقط کسانی مراعات شریعت را نموده که از تعدی و تجاوز به حدود الهی بیمناک هستند که قلب انها به نور معرفت منور باشد .(محمدریشهری،۱۴۱۶ق،ج۷) .
: ۲-۵-۱-۵ سلوک معتدلانه :
اعتدال و میانه‌روی ،از ویژگی‌های سلوک اجتماعی عاقل است تسلط بر نفس در تعاملات و تداوم کردار نیک و رفتارهای اجتماعی معتدلانه، نشانه تحقق عقلانیت و خرد ورزی است. (:طباطبائی،۱۴۱۷ق،ج۱،۴۸.). اگرعقل ، حاکم بر قوای نفس شده باشد، نشانه‌های خرد ورزی را در همه احوال حفظ خواهد کردامام علی (ع) راه سنجش و ارزیابی عقلانیت مردم را اندازه‌گیری میزان حفظ تعادل آنها در وضعیت‌های ویژه زندگی معرفی می‌فرمایند. (تمیمی آمدی،۱۳۶۶،ج۴).
۶–۱–۵– : ۲سلوک صادقانه :
عاقل کسی است که گفتارش ،کارهایش را تصدیق میکند . (تمیمی آمدی،۱۳۶۶ ،ج۱).چه عاقل هنگامی که بداند، مطابق عملش عمل کند و خالصانه برای خدا
انجام دهد و چه به درجه‌ی مخلصان رسد، در کنج عزلت نشسته، وقتش را با حضرت دوست سپری کند.(همان،ج۲). این در حالی است که اگر اندیشه بر قوای انسانی حاکم نباشد، انسان از یک رنگی و تعامل صادقانه با مردم خارج میشود ،در نتیجه در میان قول و فعل او جدایی افتاده است و شخص به سلوک منافقانه و گرفتن رنگ‌های متعدد دچار خواهد شد.
۷–۱–۵– : ۲سلوک مجاهدانه :
انسان عاقل به دلیل احساس مسئولیتی که براثر طهارت روح و روحیه تعبد در او وجود دارد، در سلوک اجتماعی خود منشأ برکت است. سلوک اجتماعی انسان زمانی معقول خواهد بود که وظیفه خود را شناخته و مشغول به شغلی مطلوب باشد. اشتغال انسان عاقل، موجب سودمندی و کارآامدی او برای مردم و ظهور نشانه دیگری خواهد شد و آن نشانه این است که حیات عاقل برای مردم مغتم و ممات او سبب ماتم خواهد شد (نهجالبلاغه،۱۳۷۹،خ ۱۶( .
۳-شاخص های سبک زندگی دراندیشه شهید سپهبد قاسم سلیمانی
همان گونه که قبلا ذکرشد شاخصهای سبک زندگی در بعد حیات فردی را در مصادیقی همچون برنامه‌ریزی ،نظم و تدبیر در زندگی، نیکوگفتاری، خورد و خواب نیکو، و نیز داشتن برنامه طیب، خواب طیب و خوراک طیب نمود پیدا می کند. هرکدام از این نماگرها سبک زندگی، شاخصهای خردتری دارند که باید در علوم مربوط به خود مورد بررسی قرار بگیرند، اما شاخصهای حیات جمعی، همگی در شیوه تعاملی با دیگران نمود پیدا می کنند. تعامل عاقلانه با خلق و خالق متعال، پدیده آورنده مؤلفه‌هایی تواضع، تعبد، عزت، عدالت، صداقت و مسئولیت پذیری و تلاش مجاهدانه خواهد بود. همانگونه که قبلاً اشاره شد، شهید سپهبد قاسم سلیمانی به عنوان یکی از بهترین الگوهای سبک ساز جهان اسلام در آثار خود به شاخصهای سبک زندگی اسلامی اشاره کرده است. ایشان معتقد است که سبک زندگی در هر دو بعد حیات انسان هم فردی و هم جمعی دارای شاخص‌هایی است، در بعد فردی این شاخص‌ها شامل ایمان و بندگی خالص برای خدا، آداب مطالعه و برنامه ریزی امور کاری و شخصی و غیره میشود و در بعد جمعی شامل آداب تعلیم و تربیت فرزندان و آداب معاشرت با مردم، ولایتمداری و دفاع ازمظلوم و مبارزه با ظالم و استکبارستیزی و غیره میشود.که در ذیل ابتدا شاخصهای سبک زندگی فردی در اندیشه شهید سپهبد قاسم سلیمانی پرداخته میشود و سپس به بررسی شاخصهای سبک زندگی در بعد جمعی حیات انسان‌ها در اندیشه شهید سپهبد قاسم سلیمانی اشاره خواهیم کرد.
۱–۳ شاخصهای بعد فردی سبک زندگی اسلامی در اندیشه شهید سپهبد قاسم سلیمانی
۱–۱–۳– ایمان به خدا
تقوای الهی یعنی این که انسان خود را از آنچه از نظر دین و اصولی که دین در زندگی معین کرده، خطا و گناه و پلیدی و زشتی شناخته شده، حفظ و صیانت کند و مرتکب آنها نشود ( آذر شب ومیرمرادی، ۱۳۹۳:) . سردار سپهبد شهید سلیمانی، نمونه عینی انسان مؤمن به خدا بود که تمام ویژگی‌های مؤمن
دراو یافت. داشتن زندگی هدفمند، خشوع درنماز، امانتدار، وفادار به پیمان، توکل به خدا، پناه دادن به دیگران و یاری کردن مردان خدا، پاکدستی و اطاعت از خدا و رسول و نپذیرفتن ولایت کافران، جهاد با جان و مال، در برابر کافران سخت و در برابر یکدیگر مهربان و حکم کردن به عدالت را میتوان در جزء به جزء زندگی این شهید عزیز مشاهده کرد. ایمان به خدا بود که او را شجاعانه تا خط مقدم نبرد با داعش می‌برد، بی آنکه ذره ای ترس یاتردید به خود راه دهد (رضائیان، ۱۳۹۹) .
۲–۱–۳-اخلاص
اخلاص را میتوان یکی از مهم‌ترین فضائل اخلاقی، بلکه اصلی‌ترین فضیلت اخلاقی دانست که انسان به آن نیاز دارد. حقیقت اخلاص، انجام دادن عمل برای خدا و به انگیزه تقرب به اوست. راز محبوبیت سردار شهید حاج قاسم سلیمانی نیز اخلاص اوست. هرکس که به دنبال نشان دادن خودش نباشد و به دنبال نشان دادن خدا باشد، خدا متکفل این می شود که او را روی آنتن ببرد، و او را الگو می کند .رهبر انقلاب اسلامی بارها و بارها، او را با صفت « اخلاص» معرفی کرده‌اند. به عنوان نمونه در دیدار با خانواده سردار فرمودند: « می بینید مردم چه کار دارند می کنند برای حاج قاسم؛ این جور دل‌های مردم قدر پدر شما را دانستند و این ناشی از اخلاص است؛ این اخلاص است. اگر اخلاص نباشد، این جور دل‌های مردم متوجه نمی شود، دلها دست خداست؛ این که دلها این جور همه متوجه می‌شوند، نشان دهنده‌ی این است که یک اخلاص بزرگی در آن مرد وجود داشت.» ( بیانات رهبری درمنزل سپهبد شهید حاج قاسم سلیمانی ۱۳/۱۰/۱۳۹۸).
۳–۱–۳– ساده زیستی
دوری ازتجملات و تشریفات ظاهری دنیا، شیوه پیامبران و اولیاء الهی و بندگان خاص خداست که فطرت آدمی را پر فروغ و زمینه رشد فطری و دین باوری را تقویت میکند. زهد و ساده‌زیستی موجب حق پذیری، حق پرستی و آخرت خواهی و بزرگ‌ترین عامل رشد دنیوی و اخروی است؛ زیرا انسان زاهد، حق را می‌پذیرد و به حق عمل میکند. شهید حاج قاسم سلیمانی انسان وارسته و زاهد پیشه‌ای بود که هیچ گاه به دنبال پست و مقام‌های دنیوی نبود و اگرچه می‌توانست با استفاده از موقعیت و جایگاه خود امکانات رفاهی فراوانی را برای خود و خانواده‌اش فراهم کند اما ساده زیستی و نزدیک بودن به عامه مردم رابرگزید. (حاجی صادقی، ۱۳۹۳).
۴–۱–۳ – برنامه ریزی و اوقات فراغت
همه شنیده‌اید مقام معظم رهبری هم فرمودند اوقات کاری شهید سلیمانی ۱۹-۲۰ ساعت درطول شبانه روز کار می‌کرد.گاهی یک سفر ۲هفته طول می کشید. اگر جلسه‌ای بود حساب کتاب نداشت بعضی اوقات ساعت ۱ نیمه شب به خانه می‌آمد؛ اما اگر جلسه‌ای نبود مقید بود ساعت ۹ شب بخوابد و تعارف نداشت. صبح‌ها هم معمولاً ساعت ۳ ازخانه بیرون می‌رفت ورزش می‌کرد کوه می رفت. پیاده روی می‌کرد و قبل ازساعت ۷ درمحل کار بود. شهید سلیمانی به همه ابعاد توجه می‌کرد من کمترکسی را دیدم به همه زوایای کارتوجه می کرد. ( شیرازی، ۱۳۹۹: ۳). حاج قاسم درافغانستان و عراق و سوریه و لبنان بارها و بارها تا نزدیکی مرگ پیش رفت اما حتی یک قدم سست نشد. حاج قاسم هیچ زمانی نگفت پول دهید تا انجام دهم و اگر ندهید نمی‌توانم انجام بدهم. اعتقادش این بود کار اگر انجام بشود، پول هم می آید، کا ربه جای دیگر وصل است نه پول و با این اعتقاد پیش می‌رفت.( شیرازی ، ۱۳۹۹ ).
–۴-شاخصهای بعد اجتماعی سبک زندگی اسلامی در اندیشه شهید سپهبد قاسم سلیمانی
۱–۱–۴-ولایت مداری
حاج قاسم خودش را ندید خدا نیز او را بلندکرد، این اخلاص ولایت را به او وصل کرد.( شیرازی ، ۱۳۹۹). حاج قاسم نه تعارفی بلکه به صورت باوری سرباز ولایت بود. حاج قاسم از جمله کسانی بود که اشاره حضرت آقا را می فهمید نه تدابیر بلکه منویات رهبری را هم می فهمید.تعبد به ولایت، تعبدعقلانی است، بعضی‌ها فکر نکنند که فرمانبرداری از ولادت حاج قاسم تعبد کوکورانه است. بلکه بر قوی‌ترین عقلانیت استواراست، عقلانیتی که می‌گوید در برابر خدا تعبد داشته باشید در مقابل ولی خدا هم تعبد داشته باشید.این ولایتمداری حاج قاسم خیلی کارساز است. حاج قاسم با ولایت مداری توانست کارهای بزرگ انجام دهد. (حاجی صادقی، ۱۳۹۸).
۲–۱–۴-تواضع وفروتنی
سردارهیچ کجا خویش را ندید، در لبنان خودش را ندید، در سوریه خودش را ندید ،هیچ کجا نشنیدیم بگوید مثلاً اگر من در جنگ ۳۳ روزه لبنان یا جنگ سوریه یا عراق و افغانستان نبودم این اتفاق‌ها نمی‌افتاد.( شیرازی ، ۱۳۹۹)
۳–۱–۴– مردم داری
حاج قاسم یک چیزی را در مکتب اسلام یادگرفته بود که خوب است همه یاد بگیریم .خد او مردم را مقابل هم نمی‌دید، باورداشت که برجسته‌ترین عبادتی که انسان را به خدا نزدیک میکند خدمت به مردم است. حاج قاسم به معنای واقعی نه شعاری و تعارف دغدغه مردم را داشت. دلواپس و عاشق مردم بود (حاجی صادقی، ۱۳۹۸)
۴–۱–۴– شجاعت
از دیگر ویژگی‌های سردار شهید سلیمانی شجاعت وی بود که هیچ هراسی از دشمنان دردل او وجود نداشت. برای مأموریت‌های کاری‌اش همیشه از همین خصوصیت استفاده میکند. یکی از اسرار پیروزی و شهرت او همین شجاعت است. ضمن اینکه او اقدامات لازم را در وقت لازم انجام میدهد. وقت‌هایی هست که یک کار دریک لحظه انجام میشود .یعنی شما یکجا باید کاری بکنیدکه بزنید توی خال. قاسم سلیمانی اینقدرشجاع بود که دراین لحظات این تصمیمات را بگیرد.(شادمانی، ۱۳۹۳)
۵–۱–۴– ا ستکبارستیزی
استکبارستیزی، برخاسته از ویژگی مخالفت اسلام با هرگونه ظلم و ستم علیه دیگران و نیز ستم پذیرای است. دشمن شناسی و دشمن ستیزی از دیگر ویژگی‌های سردار شهید سلیمانی بود. شهید حاج قاسم سلیمانی نه تنها پرچمدار و نماد مبارزه با استکبارجهانی، بلکه یک متفکر استکبارستیزی بود .( حاجی صادقی، ۱۳۹۸)
۶–۱–۴– دفاع از مظلومان
مبارزه با استکبار و دفاع ازمظلوم به عنوان دو روی یک سکه از مهم‌ترین مولفه‌های حیات ایمانی زندگی مومنان است .سردار بزرگ اسلام، شهید حاج قاسم سلیمانی رزمنده‌ای بود که حتی لحظه‌ای برای دفاع از مظلومان و نبرد با تکفیری‌ها و ایادی تحجر از پاننشست. ( حاجی صادقی، ۱۳۹۸)
۷–۱–۴– تکلیف گرایی
ویژگی دیگر که بسیار مهم است تکلیف‌گرایی حاج قاسم بود. حاج قاسم همیشه تلاش می‌کرد درهرزمان، ساعت، موقعیت ببیند خواسته خدا و تکلیف الهی خدا در آن مکان ، زمان ازاو چیست؟ یعنی تکلیف شناس بودند. حاج قاسم باکی نداشت و تکلیف را انجام می‌داد و نتیجه هرچه رخ دهد. باور داشتند که انسان وقتی درمسیر تکلیف قرار بگیرد بهترین نتیجه ها را خدا میدهد نه اینکه حاج قاسم به نتیجه توجه نداشت بلکه می‌گفت تکلیف با من است و نتیجه باخداست. و خدا عالی‌ترین نتیجه راهم به او داد.( حاجی صادقی، ۱۳۹۸)
۸–۱–۴– توجه به تربیت فرزندان
سردار به تربیت بچه‌های خودش هم حساس بود. ایشان ۲تاپسرو۳ تا دختردارند .درزمان حیاتش۲داماد و۲عروس داشت. درهیج جایی ازکشور نشندیم که فرزندان سردار از قدرت پدر استفاده کرده وکاری انجام دهند. یکی از پسرهایش درپلیس+۱۰ودیگری درکار شیرینی پزی هست درحالی که آنها فرزندان سردار سلیمانی هستند و هر جا بخواهند می‌توانند از قدرت پدر استفاده کنند چون سردار اجازه نمی داد.( شیرازی، ۱۳۹۹)
نتیجه گیری
سبک زندگی،مجموعه ای از الگوهای نظامند رفتاری است که خاستگاه آن را باورها،ارزش ها و هنجارهای شکل گرفته در یک فرهنگ یا خرده فرهنگ تشکیل میدهد. شاخصهای سبک زندگی به طورکلی در دو بعد فردی و جمعی حیات انسان خلاصه می شوند، شاخصهای بعد فردی زندگی اسلامی، در مصادیقی همچون برنامه‌ریزی، نیکوگفتاری، خوردوخواب نیکو و نیز داشتن برنامه ی طیب وخوراک طیب وخوراک طیب نمود پیدا می کند. هرکدام نماگر شاخصهای خردتری دارند،که باید در علوم مربوط به خود مورد بررسی قرار گیرند. اما شاخصهای حیات جمعی، همگی در شیوهء تعامل با دیگران نمود پیدا می کنند، تعامل عاقلانه با خلق و خالق متعال، پدید آورنده مؤلفه‌هایی همچون تعبد، عزت، عدالت، صداقت، مسئولیت پذیری و مجاهدت خالصانه خواهد بود. آنچه در این پژوهش مدنظر بوده است، تنظیم این شاخص‌ها در اندیشه شهید سپهبد قاسم سلیمانی می باشد. همان گونه که قبلا اشاره شد، شهید سپهبد قاسم سلیمانی به عنوان یکی از بهترین الگوهای سبک زندگی اسلامی جهان اسلام ،در آثارخود به شاخص های سبک زندگی اشاره کرده است. ایشان معتقد است که سبک زندگی در هر دو بعد حیات انسان هم فردی و هم جمعی دارای شاخص‌هایی است، در بعد فردی این شاخص‌ها شامل ایمان به خدا و اخلاص ، ساده زیستی و دوری ازتجملات دنیوی، آداب مطالعه و برنامه ریزی و اوقات فراغت میشود و در بعد جمعی شامل آداب تعلیم و تربیت فرزندان و آداب معاشرت با مردم و تواضع و فروتنی، شجاعت و می شود. به مفهوم سبک زندگی دو نگاه توصیفی و تجویزی است، نگاه توصیفی شامل (هست ها و هنجارها) و نگاه تجویزی شامل (بایدها و تجویزها) زندگی است. غالباً در علوم انسانی به نگاه توصیفی پرداخته میشود (در این نوع نگاه ،غلیظ ترین نوع نگاه از طرف جامعه شناختی است) و علوم دیگه کمتر با نگاه توصیفی سر وکار دارند. علوم دینی و روان‌شناسی هم اعم از توصیفی و تجویزی اند.نگاه جامعه شناختی به سبک زندگی یک نگاه توصیفی است، اما نگاه تجویزی به سبک زندگی اسلامی ،نسخه می‌پیچد و به ما می‌گوید (مثلاً در آداب بیداری و خوابیدن چند ساعت بخوابیم کافی است و چقدر نباید بخوابیم، اما نگاه توصیفی می گوید دیر وقت بخوابیم یا دیر وقت بیدار شویم) .نگاه تجویزی به زندگی یک نگاه جامع است و تمام ابعاد زندگی را در بر می گیرد، و از ما می‌خواهد نسخه‌ای بپیچیم که از ابتدا تمام ابعاد زندگی را در بر گیرد. براین اساس در صورتی میتوان از سبک زندگی سپهبد شهید قاسم سلیمانی در زندگی استفاده کرد که به موارد ذیل توجه شود: ۱. نگاه توصیفی که سردار سلیمانی به مفهوم سبک زندگی دارد، تبدیل شود به یک نگاه تجویزی به سبک زندگی، (سردار سلیمانی درآثار خود بیشتر نگاه توصیفی صرف به شاخصهای سبک زندگی اسلامی دارد تا نگاه تجویزی). برای اینکه سبک زندگی که سردار سلیمانی به ان اشاره کرده است، وارد زندگیمان کنیم باید ابتدا آشنایی با سبک زندگی اسلامی (سبک زندگی مدنظر پیامبر اسلام وائمه معصوم) که سردار سلیمانی به ان اشاره نموده است،کسب کنیم. باید خود آگاهی یافته و نسبت به سبک زندگی اسلامی و غربی آشنایی پیدا کنیم ،بعد از ان شناخت میتوان به سبک زندگی اسلامی که مدنظر سردار سلیمانی بوده است رجوع کرد که راه تحقق آن هم رجوع به سیره نبوی و ائمه است. باید تلاش کنیم زندگیمان را نبوی کنیم و در تمام ابعاد زندگیمان از سبک زندگی اسلامی استفاده کنیم ،مثلاً در دوره صفوی، معماری که استفاده شده، معماری ایرانی – اسلامی است، باید تلاش شود امروزه از همان معماری استفاده شود. نکته دیگه در استفاده از سبک زندگی سردار سلیمانی و به طور کلی سبک زندگی اسلامی این است که سبکی که سردارسلیمانی در آثار خود به آن اشاره کرده است، امروزه باید در تمام حوزه‌های جامعه، فضا سازی شود. باید تلاش شود تمام حوزه ها زندگی، اسلامی شود و رنگ اسلامی به خود به منظور کامل‌تر شدن وجوه اندیشه‌ای این شهید عزیز که در جایگاه خود دارای تأثیرات عمیقمی بر جامعۀ اسلامی هستند و از طرفی مُروج گونه ای از مفهوم سبک زندگی اسلامی هستند که به شدت جوامع امروزی دنیا به آن احتیاج داردند، این پژوهش نیاز به تحقیقات از زوایای دیگری دارد تا بتواند ضمن جامع‌تر شدن، تأثیرات عمیق مثبت خود را در جامعه داشته باشد. از این رو پیشنهاد می شود مراکز مطالعاتی و پژوهشی و محققان علوم سیاسی از جمله اندیشمندان عرصه اندیشه سیاسی اسلامی پا پیش نهاده و زوایای پنهانی و دیگری از این شهید بزرگوار را با رویکردی توصیفی یا تطبیقی روشن سازند. ازجمله خواستۀ دیگر که نگارنده این پژوهش همانند سایر نگارنده‌های پژوهش‌های نظری در حوزه علوم سیاسی و اجتماعی می‌تواند عرضه نماید، کاربردی نمودن این گونه تحقیقات نظری است که بتواند موضوع را از آنچه که امروزه صرفاً یک تئوری دانشگاهی است و در لابه لای قفسه‌های کتابخانه‌های دانشگاه‌ها خاک میخورد را خارج ساخته و در متن جامعه به عنوان ارزش‌های اصیل اسلامی بقبولانند تا شاید گرهی از مشکلات جوامع امروز باز کند زیرا ترویج سبک زندگی شهدا بهترین الگوی ترویج سبک زندگی اسلامی در دنیای مدرن است؛ دنیای مدرن ثروت و مصرف مهم‌ترین عامل کسب منزلت و سبک‌های زندگی امروز شده است.
فهرست منابع
اذرشب ، معصوم ؛ میرمرادی، عیسی، (۱۳۹۳) ، شاخصه های سبک زندگی اسلامی ، مجموعه مقالات اولین کنفرانس ملی تحقیق و توسعه درهزاره سوم دانشگاه آزاد اسلامی واحد علی آباد کتول ، ۱-۱۲.
تمیمی آمدی ، عبدالواحد بن محمد، (۱۳۶۶) ، غررالاحکم و دررالکلم ،قم ،دفتر تبلبغات اسلامی .
ثقه الاسلام، کلینی، الکافی.ج۲.
حرعاملی ، محمدبن حسن،(۱۴۰۹)، و سائل شیعه،قم ،آل بیت .
حاجی صادقی ، عبدالله ( ۲۵/۱۲/۱۳۹۸)، ۹ویژگی سردار شهید دل ها حاج قاسم سلیمانی
رضائیان ، زهرا ، ( ۲۱/۲/۱۳۹۹) ، نگاهی به ویژگی های سردار مکتب ساز حاج قاسم سلیمانی www. balagh . Ir
شادمانی، مهدی ، (۱۳۹۳) ، توصیف خصوصیات سردار قاسم سلیمانی توسط« ناظم دباغ» ؛ مردی ازجنس سیاست ، هفته نامه همشهری جوان، پرونده سردار قاسم سلیمانی ، سال۱۰، شماره ۴۸۰ ، ۶۲-۶۳ .
شریفی ، احمدحسین، (۱۳۹۱) ، سبک زندگی به عنوان شاخصی برای ارزیابی سطح ایمان ، مجله معرفت فرهنگی اجتماعی، سال ۳، شماره ۳، ۴۹-۶۲ .
شیرازی ، علی ، ( ۶/۸/۱۳۹۹)، گفتار پژوهشی: سبک زندگی اسلامی درمکتب شهید سلیمانی ، دانشکده مدیریت و اقتصاد جامع امام حسین(ع) .
صدوق،محمدبن علی،(۱۳۷۶)، الامالی،تهران،کتابچی.
فاضلی، محمد ، (۱۳۸۲)، مصرف و سبک زندگی ، قم: انتشارات صحیح صادق .
۰
اقای علی ارجمند کارشناسی مدیریت گردشگری
چکیده :
سبک زندگی مجموعه ای از الگوهای نظامند رفتاری است که خاستگاه آن را باورها ، ارزش ها و هنجارهای شکل گرفته در یک فرهنگ یا خرده فرهنگ تشکیل می دهند .به همین خاطر است که مفهوم سبک زندگی در تمام دوره‌ها شایسته تحقیق و بررسی است و پیشینه طولانی دارد. وقتی درتاریخ به دنبال بهترین سبک‌های زندگی می‌گردیم یکی از بهترین گزینه را در زندگی شهدا پیدا میکنیم، شهدایی که در زمانی نزدیک به ما زیسته‌اند و در شرایطی مشابه با شرایط زندگی ما زیستن به سبک اسلامی را تجربه کرده‌اند .هدف اصلی پژوهش بررسی شاخصهای سبک زندگی اسلامی در اندیشه شهید سپهبد قاسم سلیمانی است. ازاین رو دراین پژوهش سعی براین است با نگاهی توصیفی و تحلیلی به موضوع و با استفاده از روش کتابخانه ای و ا سنادی در مقام تجزیه و تحلیل داده ها، به سؤالاتی چون شاخصهای سبک زندگی اسلامی در اندیشه شهید سپهبد قاسم سلیمانی پرداخته شود. براساس فرضیه‌های تحقیق شهید سپهبد قاسم سلیمانی در اندیشه خود به شاخصهای سبک زندگی اسلامی اشاره دارد. نتایج حاصله از این پژوهش بیانگر این است که در اندیشه شهید سپهبد قاسم سلیمانی سبک زندگی اسلامی در هر دو بعد حیات انسان تبیین شده است که دارای شاخص هایی در هر دو بعد حیات فردی و اجتماع انسان می‌باشد.
واژگان کلیدی: سبک زندگی، سبک زندگی اسلامی ،شاخصهای سبک زندگی ، فردی ، اجتماعی، شهیدحاج قاسم سلیمانی
– مقدمه :
سبک زندگی اصطلاحی است که از سوی مقام معظم رهبری (مدظله العالی) درجمع جوانان خراسان شمالی مورد تاکید قرار گرفته است و از آن زمان به عنوان یکی از کلید واژه‌های محافل علمی و اجتماعی بیشتر مطرح شد. طبق نظر معظم له سبک زندگی یعنی رفتار اجتماعی و شیوه‌ی زیستن که آشنایی با آن از دو جهت معنوی ( برای رسیدن به هدف اصلی یعنی رستگاری ، فلاح و نجاح) و مادی ( زندگی راحت و برخوردار از امنیت روانی و اخلاقی ) برای انسان ضرورت دارد ؛ علاوه بر اینکه شرط رسیدن به تمدن اسلامی نوین می باشد و ایمان لنگرگاه اصلی انتخاب سبک زندگی خواهد شد. مصادیق متعددی از سوی مقام معظم رهبری برای سبک زندگی شمرده شد که تقریباً همه جنبه‌های زندگی انسان را در بر می‌گیرد . از نحوه رفتار با همسر ، فرزندان در خانواده گرفته تا مسئله نوع مسکن، نوع لباس، نوع خوراک، نوع آشپزی، تفریحات و مساله خط، زبان، کسب و کار و نوع رفتار با دوست و دشمن که بخش‌های اصلی تمدن و متن زندگی انسان است. ( بیانات رهبری در جمع جوانان خراسان شمالی ۲۳/۱/۱۳۹۱). دردهه‌های اخیر به این مسئله توجه ویژه‌ای شد که جریان زندگی عمومی مردم بسیاری از رفتارها و اتفاقات را در فضای سیاسی و ا قتصادی جوامع رقم می زند. زندگی عمومی مردم خصوصاً از وقتی مورد توجه قرار گرفت که به لحاظ سیاسی مسأله‌ی «قدرت مردم»، «رأی مردم» و «نگرش دموکراتیک» و به لحاظ اقتصادی «مصرف» به عنوان رکن تصمیم‌سازی سرمایه‌داری اهمیت یافت. سبک زندگیاسلامی موضوعی است که در سال‌های اخیر و با اشاره رهبر انقلاب اسلامی مورد توجه اندیشمندان سیاسی- اجتماعی قرارگرفته است. بدیهیاست، هرمکتب فکری، جامعه و سیاست مخصوص به خود را طراحی و ارائه میکند و علاوه برحوزه‌های سیاست، اقتصاد میبایست در مورد چگونه زیستن نیز راهکار مخصوص به خود و منطبق برهستیشناسی، انسان شناسی و جهان بینیخاص خود داشته باشد. بنابراین اکنون که درسال‌های پایانی دهه چهارم انقلاب قرار داریم- و با توجه به نکات پیش گفته-پرداختن به این موضوع و تبین و اشاعه سبک زندگی در تراز انقلاب اسلامی ضروری به نظر میرسد. امری که میتوان گفت تاکنون مورد غفلت واقع شده است. سبکزندگی را مجموعهای ازالگوهای نظام مند رفتاری تعریف میکنندکه خاستگاه آنرا باورها، ارزش‌ها و هنجارهای شکل گرفته در یک فرهنگ یا خرده فرهنگ تشکیل میدهد. رویکردهای متعددی در تبیین و تفسیر این اصطلاح وجود دارد. در یک دسته بندیکلی از سه رویکردکلان میتوان نام برد.رویکرد جامعه‌شناسانه که بیشتر تحت تأثیر اندیشههای جامعه شناسانی همچون گئورکزیمل[۱] و مارکس وبر[۲] است. رویکرد روان شناسانه که متاثر از اندیشههای روان شناسی به نام آلفرد ادلر[۳] است. رویکرد دین شناسانه که متاثر از آموزه های قرآنی و اسلامی است. هریک از رویکردها تعریفی خاصی از زندگی را شامل می‌شوند، تعریفی که بر اساس رویکرد جامعه شناختی ارایه میشود بیشترنگاه توصیفی دارد. رکن اصلی تعاریف جامعه شناختی، توجه به رفتار و نمودهای رفتاری
[۱]– Georg Simmel and
[۲] -Max Weber
[۳] – Alfred Adler
است. اصطلاح سبک زندگی درنگاه جامعه شناختی نقشی همچون طبقه یا هویت اجتماعی ایفا میکند. در تعاریف روان شناسانه جایگاهی همچون اصطلاح شخصیت و منش دارد. درتعریف روانشناختی، به ارزش‌ها، هنجارها و منشاء رفتارها توجه بیشتر میشود. در رویکرد دین شناسانه،که مجموعهای از رفتارهای سازمان یافته که متاثر از باورها، ارزش‌ها و نگرش‌های پذیرفته شده و هم چنین متناسب با امیال و خواسته‌های فردی و وضعیت محیطی وجههی غالب یک فرد یا گروهی از افراد شده‌اند. این نوشتار سعی دارد با رویکرد اسلامی به بررسی شاخصهای سبک زندگی اسلامی در اندیشه شهید سپهبد قاسم سلیمانی به عنوان یکی از بهترین الگوهای سبک های زندگی جوامع امروزی بپردازد؛ زیرا شخصیت والای سردار سلیمانی بر هیچکس پوشیده نیست، به راستی که او یکی از بهترین الگوها و سرمشق برای جوانان و نسل امروزی ماست؛ باشدکه ما نیز راه ایشان را با قدرت هرچه تمام‌تر ادامه دهیم، و در مسیر مبارزه با استکبار دریغ نورزیم و اگرچه دیگر فرد بزرگی همچون ایشان تکرار نخواهد شد؛ اما راه و روش خود را سبک زندگی و ویژگی‌هایی همچون اخلاص، معنویت، تربیت فرزند، برنامه ریزی و اوقات فراغت، خانواده دوست، عزت نفس و.. نزدیک و نزدیک‌تر کنیم تا هم خودمان به رستگاری بی‌نهایت برسیم و هم از ایران عزیزمان با جان و دل حمایت کنیم. طبیعی است در سال‌های اخیر مقالات و کتب فراوانی در زمینه شرح و تفسیر این مفهوم و جایگاه آن در اندیشه شهدا عزیزمان، بخصوص شهید سپهبد قاسم سلیمانی چه در خارج و چه در داخل، به تحریر درآمده است. به عنوان مثال، اولین همایش سبک زندگی ایرانی اسلامی در۲۹ بهمن ۱۳۹۱ با سخنرانی ایت الله مصباح یزدی در قم گشایش یافت و در پی آن« همایش سبک زندگی در تمدن ایرانی اسلامی ،۱۵/۸/۱۳۹۲(دانشگاه پیام نور مرکز یاسوج) ». برگزارشد.کتابهای (الگوهای سبک زندگی ایرانیان).اثر سید رضا صالحی و دکتر ابراهیم جاحیانی و آداب سبک زندگیاسلامی نوشته حجت الله عالم زده نور در همین راستا سعی کرده‌اند به تعاریف متعدد سبک زندگی و شاخصهای تشکیل دهنده آن و مقایسه انواع سبک های زندگی موجود درجهان بپردازند. ( پیشینه ) اما اثری که به بررسی شاخصهای سبک زندگی در اندیشه شهید سپهبد قاسم سلیمانی پرداخته باشد مشاهده نشد. از این رو به نظر میرسد بررسی شاخصهای سبک زندگی اسلامی در اندیشه شهید سپهبد قاسم سلیمانی نگاه جدیدی است که این پژوهش بدان پرداخته است. ( نوآوری ). هدف اصلی این پژوهش، بررسی شاخص های سبک زندگی اسلامی در اندیشه شهید سپهبد قاسم سلیمانی است. از این رو در این پژوهش سعی بر این است با نگاهی توصیفی و تحلیلی به موضوع و با استفاده از شیوه کتابخانه‌ای و اسنادی درمقام تجزیه و تحلیل داده‌ها به سوالاتی چون شاخصهای سبک زندگی در اندیشه شهید سپهبد قاسم سلیمانی پرداخته شود. براساس فرضیه های تحقیق، شهید سپهبد قاسم سلیمانی دراندیشه خود به شاخصهای سبک زندگی اسلامی اشاره کرده است. نتایج حاصله از این پژوهش بیانگر این است در اندیشه شهید سپهبد قاسم سلیمانی سبک زندگی اسلامی در هر دو بعد حیات انسان تبیین شده است که دارای شاخص‌هایی در بعد فردی و اجتماعی می‌باشد.
۱–۱– تمهیدات نظری پژوهش ( چارچوب نظری)
از ان جایی که نهال تمدن اسلامی ایرانی با ورود پیامبر اسلام به شهر مدینه و توان پیامبر اسلام کاشته شد، درنتیجه سبک زندگی فردی و اجتماعی پیامبر اکرم(ص) در تمام ابعاد زندگانی از حوزه اخلاق گرفته تا سیاست الگوی برای ائمه بعد از وی قرار گرفت. پیامبر اکرم (ص) بهترین الگوی برتر درست زیستن است از این رو با اقتدار و پیروی از ایشان میتوان سعادت دنیا و آخرت را برای خود تضمین نمود؛ ازآن جایی که پرداختن به سبک زندگی پیامبر اکرم (ص)
چندین مقاله و کتاب را شامل میشود و از حیطه این پژوهش خارج است؛ در نتیجه اشاره کوچکی به سبک زندگی پیامیر اکرم(ص)می‌نمایم. عبودیت و بندگی: اولین و مهم‌ترین شاخصهای سبک زندگی فردی که در زندگی پیامبر اکرم(ص) باید مورد دقت و توجه قرار گیرد؛ عبودیت و بندگی ایشان است. چرا که یگانه پرستی و سر تعظیم فرود آوردن در برابر خداوند متعال یکی از برترین شاخصه‌های درست زیستن به حساب می آید. از این رو در آیات وحیانى قرآن، بارها به این شاخصه ارزشمند اشاره شده است.امّ سلمه در گزارشى از چگونگى عبادات و راز و نیازهاى شبانه پیامبر(ص) مىگوید: «وقتى در نیمه‌هاى شب، متوجه عدم حضور پیامبرصلى الله علیه وآله شدم به جستجو پرداختم و با کمال شگفتى دیدم حضرت در نیمه هاى تاریک شب درگوشه اى ایستاده، دست‌ها را به سوى آسمان دراز کرده و اشک از چشمانش سرازیر است و با خداوند راز و نیاز مى کند.(بحارالانوار، مجلسی: ۴۰۲). تواضع و فروتنی یکی دیگر از خصوصیات سبک زندگی ارزشمند پیامبر اکرم (ص) دربعد اجتماعی، تواضع و فروتنی ایشان است. با توجه به این که حضرت در موقعیت فوق‌العاده اجتماعی و سیاسی در جهان به حساب می‌آمدند؛ ولی هیچگاه دیده نشد، که حضرت با زیردستان خود با تکبر و فخر فروشی صحبت نماید وجود این ویژگی خود حاکی از روح بزرگ و الهی رسول اکرم (ص) دارد. . ( کلینی ، ج ۹).
۲– نگرش کلی برمفاهیم پژوهش
۱–۲-تعریف سبک زندگی
سبک زندگی اصطلاحی است که از سوی مقام معظم رهبری درجمع جوانان خراسان شمالی مورد تاکید قرار گرفته است و از آن زمان به عنوان یکی از کلید واژه‌های محافل علمی و اجتماعی بیشترمطرح شد. طبق نظر معظم له سبک زندگی یعنی رفتار اجتماعی و شیوه‌ی زیستن که آشنایی با آن از دوجهت معنوی ( برای رسیدن به هدف اصلی یعنی رستگاری ، فلاح ونجاح) و مادی (زندگی راحت و برخوردار از امنیت روانی واخلاقی ) برای انسان ضرورت دارد؛ علاوه بر اینکه شرط رسیدن به تمدن اسلامی نوین می‌باشد و ایمان لنگرگاه اصلی انتخاب سبک زندگی خواهد شد. مصادیق متعددی از سوی مقام معظم رهبری برای سبک زندگی شمرده شد که تقریبا همه جنبه های زندگی انسان را در بر می گیرد .از نحوه رفتار با همسر ، فرزندان درخانواده گرفته تا مساله نوع مسکن، نوع لباس، نوع خوراک، نوع آشپزی، تفریحات و مساله خط، زبان، کسب وکار و نوع رفتار با دوست و دشمن که بخش های اصلی تمدن ومتن زندگی انسان است. ( بیانات رهبری در جمع جوانان خراسان شمالی ۲۳/۱/۱۳۹۱ ). سبک زندگی نظام آواره و سیستم خاص زندگی است که به یک فرد، خانواده یا جامعه یا هویت خاص اختصاص دارد. ( مصباح ، ۱۳۹۲). فهرست رفتارها، نوع چینش آنها، نحوه تخصیص وقت، ضریب و تأکیدها از جمله متغیرهایی هستند که درشکل‌گیری سبک زندگی دخیل اند.( اندی، ۱۳۸۶). سبک زندگی عینیت بخشی به ذهنیات در قالب اشکال شناخته شده اجتماعی است.( مهدوی کنی، ۱۳۸۷).مؤلف کتاب مصرف و سبک زندگی، معنای این واژه را عبارت می‌داند از « طیف رفتاری‌ای که اصلی انسجام بخش بر آن حاکم است و عرصه ای از زندگی را تحت پوشش دارد و درمیان گروهی از افراد جامعه قابل مشاهد است و الزاماً برای همگان قابل تشخیص نیست. ( فاضلی ، ۱۳۸۲: ۸۳). برخی نیز سبک زندگی را با
هویت پیوند می‌زنند: «سبک زندگی نظام واره و سیستم خاص زندگی است که به یک فرد، خانواده، یاجامعه با هویت خاص اختصاص دارد. ( شریفی، ۱۳۹۱). مؤلف کتاب سبک زندگی اسلامی و ابزار سنجش آن، سبک زندگی را این گونه تعریف می‌نماید:« شیوه‌ای نسبتاً ثابت که فرد اهداف خود را به آن طریق دنبال می کند». ( کاویانی ، ۱۳۹۱). لازم به ذکر است رویکرد این پژوهش درون دینی بوده است و تلاش دارد با توجه به مبانی فکری و اندیشه‌ای سپهبد شهید سردار سلیمانی، شاخصهای سبک زندگی وی را استخراج و ارائه نماید.
۲–۲– تعریف سبک زندگی اسلامی
سبک زندگی اسلامی با تمام زندگی افراد و همه ابعاد آن مرتبط است. سبک زندگی اسلامی ازآن جهت که اسلامی است نمی‌تواند، با عواطف و شناخت‌ها بی ارتباط باشد یا براساس این هر رفتاری که بخواهد مبنای اسلامی داشته باشد باید حداقل‌هایی ازشناخت و عواطف اسلامی را پشتوانه خود قرار دهد. سبک زندگی با رویکرد اسلامی، مبتنی بر معنا و فلسفه زندگی اسلامی است، نه معنا و فلسفه زندگی مادی و سکولار؛ فلسفه زندگی مادی، رشد عقل ابزاری و نیل به رفاه و دنیوی بوده است، ولی فلسفه زندگی اسلامی به دلالت آیات و روایات، رهایی از حجاب‌های مادی و دست‌یابی به حیات معنوی و هویت عقلی است. باتوجه به تفاوت فلسفه و معنای زندگی در رویکرد مادی و اسلامی، مفاهیمی هم چون حیات طیبه، سنت انسانی ، سبک زندگی و الگوی پیشرفت، باید در نظر گرفتن فلسفه و معنای زندگی اسلامی معنا شود. (خطیبی،۱۳۹۲) .به مجموع عوامل طرز تلقی، عادت‌ها، نگرش‌ها، معیارهای اخلاقی، سطح اقتصادی و عناصری که با هم در ارتباط باشند و یک مجموعه فرهنگی و اجتماعی را پدید بیاورد سبک زندگی می‌گویم. شاخصهای سبک زندگی که شامل سبک فردی عقلانی و سلوک اجتماعی عاقلانه می‌شوند. شاخصهای سبک زندگی عقلانی برای بعد فردی زندگی، درمصادیقی همچون نیکوگفتاری، خورد و خواب طیب و نیکو نمود پیدا میکند. اما شاخصهای سلوک اجتماعی عاقلانه در شیوه تعامل بادیگران خود را نشان میدهد. تعامل عاقلانه با خلق و خالق متعال، پدیدآورنده مولفهه ایی همچون تواضع، تعبد،عزت، اعتدال، صداقت، مسئولیت‌پذیری و تلاش خواهد بود. پیامبر(ص) کوشید تا سبک زندگی اسلامی خاص را در چارچوب کلان شیوه زندگی اسلامی برای تمام مسلمانان جهان ارایه دهد. جامعه مدنی چنان که خداوند می‌فرماید یک الگو و سرمشق در شیوه و سبک زندگی بوده که با تلاش‌ها و مبارزات پیامبر(ص) و مجاهدت‌های بسیار در عرصه‌های جهاد اصغر و اکبر تحقق یافته و به عنوان سرمشق به جهانیان معرفی شده است. ( همان).
۲-۴– شاخص های سبک زندگی
به طور کلی شاخصه‌های سبک زندگی را میتوان در دو بعد حیات فردی و اجتماعی انسان دسته‌بندی کرد.
۲-۴-۱ در بعد حیات فردی انسان
شاخصهای سبک زندگی دربعد فردی مجموعهای از الگوهای رفتاری و عملکردها است که فرد با بهره گیری از آنها، ا فزون بر رفع نیازهای جاری خود، روایت خاصی از هویت شخصی خویش را در برابر دیگران مجسم
می‌سازد. بنابراین شاخصهای سبک زندگی در بعد حیات فردی را در قالب دسته بندی ذیل مرور میکنیم :
۲-۴-۱-۱: نیک کاری و حسن فاعلی :
به عنوان یکی از مولفه‌های عقلی، هم حسن فاعلی است و هم انجام نیکوی کردارهای شایسته که ریشه در سیرت شایسته و قلب سلیم یک انسان دارد. آنچه در این قسمت به عنوان شاخص عقل و حیات عقلی مورد نظر بوده است، هم حسن باطنی و هم حسن ظاهری است که ناشی از حسن باطن و تربیت یافتگی عقل باشد.(کلینی،۱۳۶۵،ج۱،ص۱۲). بنا بر روایات یکی از نشانه‌های انسان عاقل، نیکویی وکردار اوست. (تمیمی آمدی،۱۳۶۶،ج۶). اگرچه نیکو گفتن و نیکوخفتن و نیکوخوردن از مهم‌ترین معناگرهای زندگی فردی به شمار می‌رود ولی امور زندگی منحصر در این سه رفتار نبوده است و همه رفتارهای زیستی، اجتماعی و خانوادگی (از جمله ازدواج،شیوه معماری،مدل لباس و…) از امر زندگی به شمار می‌روند .همین شاخصهای سبک زندگی خود نیز یک سری نماگرهایی دارد که باید به ان توجه کرد. نماگر۱.نیکوگفتاری:کم گویی(گزیده گویی)؛سنجیده گویی(به جاگویی) و… منظوراست نماگر۲.نیکوخوری- نیکوخوابی: از آن جایی که سبک زندگی تمام حوزه‌های سبک زندگی را شامل میشود ،یکی از این حوزه ها کم خوابی و کم خوراکی است. (فاضلی،۸۷).
۲-۴-۱-۲: کارهای نیکو وحسن فعلی :
انسانی که بر اساس الگوی اسلامی تربیت عقلانی تحت تدبیر عقل خود قرار گرفته، دارای کردارهای شایسته و افعال طیبه خواهد بود، البته هرکس کار نیک کرد، نیکوکار عاقل نخواهد بود. شخص عاقل خود را بر دیگران ترجیح نداده است، از روی تواضع با دیگران برخورد میکند، در نتیجه خدای عالم او را سربلند و پرآوازه قرار میدهد. شاخص۱. برنامه‌های نیکو: برنامه نیکو- برنامه طلایی که انسان به وسیله انها نیازهای مادی ومعنوی خود را بر اورده می مند (مناجات ،محاسبه نفس .مجلسی ،۱۴۰۴ ق،ج ۷۵).تفکر وتفریح سالم از برنامه‌های نیکو و طیب شمرده می شود (حرعاملی ،۱۴۰۹ق،ج۱۶).اگر نحوه کنار هم چیدن برنامه‌ها نیکو، درست و متوازن باشد ،برنامه‌ریزی نیز نیکو خواهد بود. شاخص۲. گفتارهای نیکو: گفتارهای نیکو، گفتارهای ناشی از دانش و اندیشه بوده است، سخنان عاالمانه، حکیمانه و عارفانه را شامل میشود. البته هرکس کلام عالمانه و جمله عارفانه بر زبان آورد عاقل نیست، ولی هر عاقلی لاجرم حکیمانه سخن خواهد گفت.آنچه نشانه تربیت یافتگی عقل است، گفتارهای نیک است که ناشی از زمامداری و میزبانی عقل باشد، نه سخنان نغزی که مهمان حافظه و ذهن انسان شده باشد. شاخص۳. خواب و خواک نیکو-مزاج عاقل نسبت به خبائث ناسازگار بوده است، فقط به طیبات میل دارد. اگرکسی به خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها ناسالم خوگرفته است، به یقین عاقل نخواهد بود، نتیجه خوراک نیکو و تغذیه طیب و طبیعی، توانایی بر اعمال نیک و نتیجه اعمال نیک، دیدن رویاهای نیک خواهد بود.
۱-۵-۲ شاخصهای تشکیل دهنده سبک زندگی در بعد حیات جمعی انسان‌ها
۱ : سلوک متواضعانه :
سلوک متواضعانه با همگان ،یکی از شاخصهای حیات عقلی در بعد اجتماعی به شمار می رود. عاقل به اقتضای عقل خود، همه چیز را از خدا دانسته، در مقابل او احساس فقر و احتیاج می‌نماید .از این رو انسان فرهیخته متواضع بوده و در مقابل خلق و خالق گردن درازی نمی کند و خود را بر دیگران ترجیح نمی دهد، از روی تواضع با دیگران برخورد میکند، در نتیجه خدای عالم او را سربلند و پرآوازه قرار میدهد. (تمیمی آمدی ،۱۳۶۶،ج۶).
۲–۱–۵– ۲: سلوک عزتمندانه :
نشانه دیگر سلوک اجتماعی عاقلانه، وقار در عین تواضع و عزت درعین نیاز است. به فرموده امام علی(ع) یکی از شاخصهای رفتاری عاقل، وقار است. (تمیمیآمدی،۱۳۶۶،ج۶). سلوک متواضعانه و مؤدبانه، موجب انس مردم با او و احساس حرمت و رضایت میشود، عاقل خود را بر دیگران ترجیح نداده است و از روی تواضع با دیگران برخورد میکند، در نتیجه خدای عالم او را سربلند قرار میدهد.
۳–۱–۵– : ۲سلوک متعبدانه :
تربیت یافته عقلی مؤمن به خدا و متعبد به شریعت او بوده و از این رو همه رفتارهای فردی و اجتماعی عاقل، مطابق موازین شرعی خواهد بود. سلوک عاقلانه، ملازم و همراه سلوک مومنانه، متعبدانه و عارفانه است، عاقل، هدایت به سمت خدا و تسلیم در برابر دستورات بوده است. (محمدری.شهری، ۱۴۱۶) عبودیت، تسلیم و التزامقلبی به همه دستورات الهی، درجاتی براساس میزان معرفتانسان‌ها دارد. (صدوق،۱۳۷۶).
۴–۱–۵–۲ : سلوک عادلانه :
عاقل به مقتضای خود در عرصه‌ی فردی و اجتماعی عادل خواهد بود. رعایت عدالت فردی و اجتماعی، ثمره روحیه تعبدی است که دربار یافتگان به حیات عقلی به وجود امده است. چرا که فقط کسانی مراعات شریعت را نموده که از تعدی و تجاوز به حدود الهی بیمناک هستند که قلب انها به نور معرفت منور باشد .(محمدریشهری،۱۴۱۶ق،ج۷) .
: ۲-۵-۱-۵ سلوک معتدلانه :
اعتدال و میانه‌روی ،از ویژگی‌های سلوک اجتماعی عاقل است تسلط بر نفس در تعاملات و تداوم کردار نیک و رفتارهای اجتماعی معتدلانه، نشانه تحقق عقلانیت و خرد ورزی است. (:طباطبائی،۱۴۱۷ق،ج۱،۴۸.). اگرعقل ، حاکم بر قوای نفس شده باشد، نشانه‌های خرد ورزی را در همه احوال حفظ خواهد کردامام علی (ع) راه سنجش و ارزیابی عقلانیت مردم را اندازه‌گیری میزان حفظ تعادل آنها در وضعیت‌های ویژه زندگی معرفی می‌فرمایند. (تمیمی آمدی،۱۳۶۶،ج۴).
۶–۱–۵– : ۲سلوک صادقانه :
عاقل کسی است که گفتارش ،کارهایش را تصدیق میکند . (تمیمی آمدی،۱۳۶۶ ،ج۱).چه عاقل هنگامی که بداند، مطابق عملش عمل کند و خالصانه برای خدا
انجام دهد و چه به درجه‌ی مخلصان رسد، در کنج عزلت نشسته، وقتش را با حضرت دوست سپری کند.(همان،ج۲). این در حالی است که اگر اندیشه بر قوای انسانی حاکم نباشد، انسان از یک رنگی و تعامل صادقانه با مردم خارج میشود ،در نتیجه در میان قول و فعل او جدایی افتاده است و شخص به سلوک منافقانه و گرفتن رنگ‌های متعدد دچار خواهد شد.
۷–۱–۵– : ۲سلوک مجاهدانه :
انسان عاقل به دلیل احساس مسئولیتی که براثر طهارت روح و روحیه تعبد در او وجود دارد، در سلوک اجتماعی خود منشأ برکت است. سلوک اجتماعی انسان زمانی معقول خواهد بود که وظیفه خود را شناخته و مشغول به شغلی مطلوب باشد. اشتغال انسان عاقل، موجب سودمندی و کارآامدی او برای مردم و ظهور نشانه دیگری خواهد شد و آن نشانه این است که حیات عاقل برای مردم مغتم و ممات او سبب ماتم خواهد شد (نهجالبلاغه،۱۳۷۹،خ ۱۶( .
۳-شاخص های سبک زندگی دراندیشه شهید سپهبد قاسم سلیمانی
همان گونه که قبلا ذکرشد شاخصهای سبک زندگی در بعد حیات فردی را در مصادیقی همچون برنامه‌ریزی ،نظم و تدبیر در زندگی، نیکوگفتاری، خورد و خواب نیکو، و نیز داشتن برنامه طیب، خواب طیب و خوراک طیب نمود پیدا می کند. هرکدام از این نماگرها سبک زندگی، شاخصهای خردتری دارند که باید در علوم مربوط به خود مورد بررسی قرار بگیرند، اما شاخصهای حیات جمعی، همگی در شیوه تعاملی با دیگران نمود پیدا می کنند. تعامل عاقلانه با خلق و خالق متعال، پدیده آورنده مؤلفه‌هایی تواضع، تعبد، عزت، عدالت، صداقت و مسئولیت پذیری و تلاش مجاهدانه خواهد بود. همانگونه که قبلاً اشاره شد، شهید سپهبد قاسم سلیمانی به عنوان یکی از بهترین الگوهای سبک ساز جهان اسلام در آثار خود به شاخصهای سبک زندگی اسلامی اشاره کرده است. ایشان معتقد است که سبک زندگی در هر دو بعد حیات انسان هم فردی و هم جمعی دارای شاخص‌هایی است، در بعد فردی این شاخص‌ها شامل ایمان و بندگی خالص برای خدا، آداب مطالعه و برنامه ریزی امور کاری و شخصی و غیره میشود و در بعد جمعی شامل آداب تعلیم و تربیت فرزندان و آداب معاشرت با مردم، ولایتمداری و دفاع ازمظلوم و مبارزه با ظالم و استکبارستیزی و غیره میشود.که در ذیل ابتدا شاخصهای سبک زندگی فردی در اندیشه شهید سپهبد قاسم سلیمانی پرداخته میشود و سپس به بررسی شاخصهای سبک زندگی در بعد جمعی حیات انسان‌ها در اندیشه شهید سپهبد قاسم سلیمانی اشاره خواهیم کرد.
۱–۳ شاخصهای بعد فردی سبک زندگی اسلامی در اندیشه شهید سپهبد قاسم سلیمانی
۱–۱–۳– ایمان به خدا
تقوای الهی یعنی این که انسان خود را از آنچه از نظر دین و اصولی که دین در زندگی معین کرده، خطا و گناه و پلیدی و زشتی شناخته شده، حفظ و صیانت کند و مرتکب آنها نشود ( آذر شب ومیرمرادی، ۱۳۹۳:) . سردار سپهبد شهید سلیمانی، نمونه عینی انسان مؤمن به خدا بود که تمام ویژگی‌های مؤمن
دراو یافت. داشتن زندگی هدفمند، خشوع درنماز، امانتدار، وفادار به پیمان، توکل به خدا، پناه دادن به دیگران و یاری کردن مردان خدا، پاکدستی و اطاعت از خدا و رسول و نپذیرفتن ولایت کافران، جهاد با جان و مال، در برابر کافران سخت و در برابر یکدیگر مهربان و حکم کردن به عدالت را میتوان در جزء به جزء زندگی این شهید عزیز مشاهده کرد. ایمان به خدا بود که او را شجاعانه تا خط مقدم نبرد با داعش می‌برد، بی آنکه ذره ای ترس یاتردید به خود راه دهد (رضائیان، ۱۳۹۹) .
۲–۱–۳-اخلاص
اخلاص را میتوان یکی از مهم‌ترین فضائل اخلاقی، بلکه اصلی‌ترین فضیلت اخلاقی دانست که انسان به آن نیاز دارد. حقیقت اخلاص، انجام دادن عمل برای خدا و به انگیزه تقرب به اوست. راز محبوبیت سردار شهید حاج قاسم سلیمانی نیز اخلاص اوست. هرکس که به دنبال نشان دادن خودش نباشد و به دنبال نشان دادن خدا باشد، خدا متکفل این می شود که او را روی آنتن ببرد، و او را الگو می کند .رهبر انقلاب اسلامی بارها و بارها، او را با صفت « اخلاص» معرفی کرده‌اند. به عنوان نمونه در دیدار با خانواده سردار فرمودند: « می بینید مردم چه کار دارند می کنند برای حاج قاسم؛ این جور دل‌های مردم قدر پدر شما را دانستند و این ناشی از اخلاص است؛ این اخلاص است. اگر اخلاص نباشد، این جور دل‌های مردم متوجه نمی شود، دلها دست خداست؛ این که دلها این جور همه متوجه می‌شوند، نشان دهنده‌ی این است که یک اخلاص بزرگی در آن مرد وجود داشت.» ( بیانات رهبری درمنزل سپهبد شهید حاج قاسم سلیمانی ۱۳/۱۰/۱۳۹۸).
۳–۱–۳– ساده زیستی
دوری ازتجملات و تشریفات ظاهری دنیا، شیوه پیامبران و اولیاء الهی و بندگان خاص خداست که فطرت آدمی را پر فروغ و زمینه رشد فطری و دین باوری را تقویت میکند. زهد و ساده‌زیستی موجب حق پذیری، حق پرستی و آخرت خواهی و بزرگ‌ترین عامل رشد دنیوی و اخروی است؛ زیرا انسان زاهد، حق را می‌پذیرد و به حق عمل میکند. شهید حاج قاسم سلیمانی انسان وارسته و زاهد پیشه‌ای بود که هیچ گاه به دنبال پست و مقام‌های دنیوی نبود و اگرچه می‌توانست با استفاده از موقعیت و جایگاه خود امکانات رفاهی فراوانی را برای خود و خانواده‌اش فراهم کند اما ساده زیستی و نزدیک بودن به عامه مردم رابرگزید. (حاجی صادقی، ۱۳۹۳).
۴–۱–۳ – برنامه ریزی و اوقات فراغت
همه شنیده‌اید مقام معظم رهبری هم فرمودند اوقات کاری شهید سلیمانی ۱۹-۲۰ ساعت درطول شبانه روز کار می‌کرد.گاهی یک سفر ۲هفته طول می کشید. اگر جلسه‌ای بود حساب کتاب نداشت بعضی اوقات ساعت ۱ نیمه شب به خانه می‌آمد؛ اما اگر جلسه‌ای نبود مقید بود ساعت ۹ شب بخوابد و تعارف نداشت. صبح‌ها هم معمولاً ساعت ۳ ازخانه بیرون می‌رفت ورزش می‌کرد کوه می رفت. پیاده روی می‌کرد و قبل ازساعت ۷ درمحل کار بود. شهید سلیمانی به همه ابعاد توجه می‌کرد من کمترکسی را دیدم به همه زوایای کارتوجه می کرد. ( شیرازی، ۱۳۹۹: ۳). حاج قاسم درافغانستان و عراق و سوریه و لبنان بارها و بارها تا نزدیکی مرگ پیش رفت اما حتی یک قدم سست نشد. حاج قاسم هیچ زمانی نگفت پول دهید تا انجام دهم و اگر ندهید نمی‌توانم انجام بدهم. اعتقادش این بود کار اگر انجام بشود، پول هم می آید، کا ربه جای دیگر وصل است نه پول و با این اعتقاد پیش می‌رفت.( شیرازی ، ۱۳۹۹ ).
–۴-شاخصهای بعد اجتماعی سبک زندگی اسلامی در اندیشه شهید سپهبد قاسم سلیمانی
۱–۱–۴-ولایت مداری
حاج قاسم خودش را ندید خدا نیز او را بلندکرد، این اخلاص ولایت را به او وصل کرد.( شیرازی ، ۱۳۹۹). حاج قاسم نه تعارفی بلکه به صورت باوری سرباز ولایت بود. حاج قاسم از جمله کسانی بود که اشاره حضرت آقا را می فهمید نه تدابیر بلکه منویات رهبری را هم می فهمید.تعبد به ولایت، تعبدعقلانی است، بعضی‌ها فکر نکنند که فرمانبرداری از ولادت حاج قاسم تعبد کوکورانه است. بلکه بر قوی‌ترین عقلانیت استواراست، عقلانیتی که می‌گوید در برابر خدا تعبد داشته باشید در مقابل ولی خدا هم تعبد داشته باشید.این ولایتمداری حاج قاسم خیلی کارساز است. حاج قاسم با ولایت مداری توانست کارهای بزرگ انجام دهد. (حاجی صادقی، ۱۳۹۸).
۲–۱–۴-تواضع وفروتنی
سردارهیچ کجا خویش را ندید، در لبنان خودش را ندید، در سوریه خودش را ندید ،هیچ کجا نشنیدیم بگوید مثلاً اگر من در جنگ ۳۳ روزه لبنان یا جنگ سوریه یا عراق و افغانستان نبودم این اتفاق‌ها نمی‌افتاد.( شیرازی ، ۱۳۹۹)
۳–۱–۴– مردم داری
حاج قاسم یک چیزی را در مکتب اسلام یادگرفته بود که خوب است همه یاد بگیریم .خد او مردم را مقابل هم نمی‌دید، باورداشت که برجسته‌ترین عبادتی که انسان را به خدا نزدیک میکند خدمت به مردم است. حاج قاسم به معنای واقعی نه شعاری و تعارف دغدغه مردم را داشت. دلواپس و عاشق مردم بود (حاجی صادقی، ۱۳۹۸)
۴–۱–۴– شجاعت
از دیگر ویژگی‌های سردار شهید سلیمانی شجاعت وی بود که هیچ هراسی از دشمنان دردل او وجود نداشت. برای مأموریت‌های کاری‌اش همیشه از همین خصوصیت استفاده میکند. یکی از اسرار پیروزی و شهرت او همین شجاعت است. ضمن اینکه او اقدامات لازم را در وقت لازم انجام میدهد. وقت‌هایی هست که یک کار دریک لحظه انجام میشود .یعنی شما یکجا باید کاری بکنیدکه بزنید توی خال. قاسم سلیمانی اینقدرشجاع بود که دراین لحظات این تصمیمات را بگیرد.(شادمانی، ۱۳۹۳)
۵–۱–۴– ا ستکبارستیزی
استکبارستیزی، برخاسته از ویژگی مخالفت اسلام با هرگونه ظلم و ستم علیه دیگران و نیز ستم پذیرای است. دشمن شناسی و دشمن ستیزی از دیگر ویژگی‌های سردار شهید سلیمانی بود. شهید حاج قاسم سلیمانی نه تنها پرچمدار و نماد مبارزه با استکبارجهانی، بلکه یک متفکر استکبارستیزی بود .( حاجی صادقی، ۱۳۹۸)
۶–۱–۴– دفاع از مظلومان
مبارزه با استکبار و دفاع ازمظلوم به عنوان دو روی یک سکه از مهم‌ترین مولفه‌های حیات ایمانی زندگی مومنان است .سردار بزرگ اسلام، شهید حاج قاسم سلیمانی رزمنده‌ای بود که حتی لحظه‌ای برای دفاع از مظلومان و نبرد با تکفیری‌ها و ایادی تحجر از پاننشست. ( حاجی صادقی، ۱۳۹۸)
۷–۱–۴– تکلیف گرایی
ویژگی دیگر که بسیار مهم است تکلیف‌گرایی حاج قاسم بود. حاج قاسم همیشه تلاش می‌کرد درهرزمان، ساعت، موقعیت ببیند خواسته خدا و تکلیف الهی خدا در آن مکان ، زمان ازاو چیست؟ یعنی تکلیف شناس بودند. حاج قاسم باکی نداشت و تکلیف را انجام می‌داد و نتیجه هرچه رخ دهد. باور داشتند که انسان وقتی درمسیر تکلیف قرار بگیرد بهترین نتیجه ها را خدا میدهد نه اینکه حاج قاسم به نتیجه توجه نداشت بلکه می‌گفت تکلیف با من است و نتیجه باخداست. و خدا عالی‌ترین نتیجه راهم به او داد.( حاجی صادقی، ۱۳۹۸)
۸–۱–۴– توجه به تربیت فرزندان
سردار به تربیت بچه‌های خودش هم حساس بود. ایشان ۲تاپسرو۳ تا دختردارند .درزمان حیاتش۲داماد و۲عروس داشت. درهیج جایی ازکشور نشندیم که فرزندان سردار از قدرت پدر استفاده کرده وکاری انجام دهند. یکی از پسرهایش درپلیس+۱۰ودیگری درکار شیرینی پزی هست درحالی که آنها فرزندان سردار سلیمانی هستند و هر جا بخواهند می‌توانند از قدرت پدر استفاده کنند چون سردار اجازه نمی داد.( شیرازی، ۱۳۹۹)
نتیجه گیری
سبک زندگی،مجموعه ای از الگوهای نظامند رفتاری است که خاستگاه آن را باورها،ارزش ها و هنجارهای شکل گرفته در یک فرهنگ یا خرده فرهنگ تشکیل میدهد. شاخصهای سبک زندگی به طورکلی در دو بعد فردی و جمعی حیات انسان خلاصه می شوند، شاخصهای بعد فردی زندگی اسلامی، در مصادیقی همچون برنامه‌ریزی، نیکوگفتاری، خوردوخواب نیکو و نیز داشتن برنامه ی طیب وخوراک طیب وخوراک طیب نمود پیدا می کند. هرکدام نماگر شاخصهای خردتری دارند،که باید در علوم مربوط به خود مورد بررسی قرار گیرند. اما شاخصهای حیات جمعی، همگی در شیوهء تعامل با دیگران نمود پیدا می کنند، تعامل عاقلانه با خلق و خالق متعال، پدید آورنده مؤلفه‌هایی همچون تعبد، عزت، عدالت، صداقت، مسئولیت پذیری و مجاهدت خالصانه خواهد بود. آنچه در این پژوهش مدنظر بوده است، تنظیم این شاخص‌ها در اندیشه شهید سپهبد قاسم سلیمانی می باشد. همان گونه که قبلا اشاره شد، شهید سپهبد قاسم سلیمانی به عنوان یکی از بهترین الگوهای سبک زندگی اسلامی جهان اسلام ،در آثارخود به شاخص های سبک زندگی اشاره کرده است. ایشان معتقد است که سبک زندگی در هر دو بعد حیات انسان هم فردی و هم جمعی دارای شاخص‌هایی است، در بعد فردی این شاخص‌ها شامل ایمان به خدا و اخلاص ، ساده زیستی و دوری ازتجملات دنیوی، آداب مطالعه و برنامه ریزی و اوقات فراغت میشود و در بعد جمعی شامل آداب تعلیم و تربیت فرزندان و آداب معاشرت با مردم و تواضع و فروتنی، شجاعت و می شود. به مفهوم سبک زندگی دو نگاه توصیفی و تجویزی است، نگاه توصیفی شامل (هست ها و هنجارها) و نگاه تجویزی شامل (بایدها و تجویزها) زندگی است. غالباً در علوم انسانی به نگاه توصیفی پرداخته میشود (در این نوع نگاه ،غلیظ ترین نوع نگاه از طرف جامعه شناختی است) و علوم دیگه کمتر با نگاه توصیفی سر وکار دارند. علوم دینی و روان‌شناسی هم اعم از توصیفی و تجویزی اند.نگاه جامعه شناختی به سبک زندگی یک نگاه توصیفی است، اما نگاه تجویزی به سبک زندگی اسلامی ،نسخه می‌پیچد و به ما می‌گوید (مثلاً در آداب بیداری و خوابیدن چند ساعت بخوابیم کافی است و چقدر نباید بخوابیم، اما نگاه توصیفی می گوید دیر وقت بخوابیم یا دیر وقت بیدار شویم) .نگاه تجویزی به زندگی یک نگاه جامع است و تمام ابعاد زندگی را در بر می گیرد، و از ما می‌خواهد نسخه‌ای بپیچیم که از ابتدا تمام ابعاد زندگی را در بر گیرد. براین اساس در صورتی میتوان از سبک زندگی سپهبد شهید قاسم سلیمانی در زندگی استفاده کرد که به موارد ذیل توجه شود: ۱. نگاه توصیفی که سردار سلیمانی به مفهوم سبک زندگی دارد، تبدیل شود به یک نگاه تجویزی به سبک زندگی، (سردار سلیمانی درآثار خود بیشتر نگاه توصیفی صرف به شاخصهای سبک زندگی اسلامی دارد تا نگاه تجویزی). برای اینکه سبک زندگی که سردار سلیمانی به ان اشاره کرده است، وارد زندگیمان کنیم باید ابتدا آشنایی با سبک زندگی اسلامی (سبک زندگی مدنظر پیامبر اسلام وائمه معصوم) که سردار سلیمانی به ان اشاره نموده است،کسب کنیم. باید خود آگاهی یافته و نسبت به سبک زندگی اسلامی و غربی آشنایی پیدا کنیم ،بعد از ان شناخت میتوان به سبک زندگی اسلامی که مدنظر سردار سلیمانی بوده است رجوع کرد که راه تحقق آن هم رجوع به سیره نبوی و ائمه است. باید تلاش کنیم زندگیمان را نبوی کنیم و در تمام ابعاد زندگیمان از سبک زندگی اسلامی استفاده کنیم ،مثلاً در دوره صفوی، معماری که استفاده شده، معماری ایرانی – اسلامی است، باید تلاش شود امروزه از همان معماری استفاده شود. نکته دیگه در استفاده از سبک زندگی سردار سلیمانی و به طور کلی سبک زندگی اسلامی این است که سبکی که سردارسلیمانی در آثار خود به آن اشاره کرده است، امروزه باید در تمام حوزه‌های جامعه، فضا سازی شود. باید تلاش شود تمام حوزه ها زندگی، اسلامی شود و رنگ اسلامی به خود به منظور کامل‌تر شدن وجوه اندیشه‌ای این شهید عزیز که در جایگاه خود دارای تأثیرات عمیقمی بر جامعۀ اسلامی هستند و از طرفی مُروج گونه ای از مفهوم سبک زندگی اسلامی هستند که به شدت جوامع امروزی دنیا به آن احتیاج داردند، این پژوهش نیاز به تحقیقات از زوایای دیگری دارد تا بتواند ضمن جامع‌تر شدن، تأثیرات عمیق مثبت خود را در جامعه داشته باشد. از این رو پیشنهاد می شود مراکز مطالعاتی و پژوهشی و محققان علوم سیاسی از جمله اندیشمندان عرصه اندیشه سیاسی اسلامی پا پیش نهاده و زوایای پنهانی و دیگری از این شهید بزرگوار را با رویکردی توصیفی یا تطبیقی روشن سازند. ازجمله خواستۀ دیگر که نگارنده این پژوهش همانند سایر نگارنده‌های پژوهش‌های نظری در حوزه علوم سیاسی و اجتماعی می‌تواند عرضه نماید، کاربردی نمودن این گونه تحقیقات نظری است که بتواند موضوع را از آنچه که امروزه صرفاً یک تئوری دانشگاهی است و در لابه لای قفسه‌های کتابخانه‌های دانشگاه‌ها خاک میخورد را خارج ساخته و در متن جامعه به عنوان ارزش‌های اصیل اسلامی بقبولانند تا شاید گرهی از مشکلات جوامع امروز باز کند زیرا ترویج سبک زندگی شهدا بهترین الگوی ترویج سبک زندگی اسلامی در دنیای مدرن است؛ دنیای مدرن ثروت و مصرف مهم‌ترین عامل کسب منزلت و سبک‌های زندگی امروز شده است.
فهرست منابع
اذرشب ، معصوم ؛ میرمرادی، عیسی، (۱۳۹۳) ، شاخصه های سبک زندگی اسلامی ، مجموعه مقالات اولین کنفرانس ملی تحقیق و توسعه درهزاره سوم دانشگاه آزاد اسلامی واحد علی آباد کتول ، ۱-۱۲.
تمیمی آمدی ، عبدالواحد بن محمد، (۱۳۶۶) ، غررالاحکم و دررالکلم ،قم ،دفتر تبلبغات اسلامی .
ثقه الاسلام، کلینی، الکافی.ج۲.
حرعاملی ، محمدبن حسن،(۱۴۰۹)، و سائل شیعه،قم ،آل بیت .
حاجی صادقی ، عبدالله ( ۲۵/۱۲/۱۳۹۸)، ۹ویژگی سردار شهید دل ها حاج قاسم سلیمانی
رضائیان ، زهرا ، ( ۲۱/۲/۱۳۹۹) ، نگاهی به ویژگی های سردار مکتب ساز حاج قاسم سلیمانی www. balagh . Ir
شادمانی، مهدی ، (۱۳۹۳) ، توصیف خصوصیات سردار قاسم سلیمانی توسط« ناظم دباغ» ؛ مردی ازجنس سیاست ، هفته نامه همشهری جوان، پرونده سردار قاسم سلیمانی ، سال۱۰، شماره ۴۸۰ ، ۶۲-۶۳ .
شریفی ، احمدحسین، (۱۳۹۱) ، سبک زندگی به عنوان شاخصی برای ارزیابی سطح ایمان ، مجله معرفت فرهنگی اجتماعی، سال ۳، شماره ۳، ۴۹-۶۲ .
شیرازی ، علی ، ( ۶/۸/۱۳۹۹)، گفتار پژوهشی: سبک زندگی اسلامی درمکتب شهید سلیمانی ، دانشکده مدیریت و اقتصاد جامع امام حسین(ع) .
صدوق،محمدبن علی،(۱۳۷۶)، الامالی،تهران،کتابچی.
فاضلی، محمد ، (۱۳۸۲)، مصرف و سبک زندگی ، قم: انتشارات صحیح صادق .
۰
نظر
ارسال نظر برای این مطلب